Tỷ phú Howard Hughes, trùm hàng không thế giới những năm đầu thế kỷ 20, người đầu tiên xác lập kỷ lục bay vòng quay thế giới trong 3 ngày 19 tiếng, người trở thành triệu phú khi chỉ mới 18 tuổi đã từng nói một câu rất nổi tiếng: “Tiền không thể mua được hạnh phúc.” (Money can’t buy happiness.)
Dù chúng ta rất muốn tin tiền không mua được hạnh phúc, nhưng có rất nhiều ý kiến trái chiều cho câu hỏi này. Tâm lý học Tích cực (Positive Psychology) đã đồng ý với Hughes và chỉ ra rằng tiền không mang lại hạnh phúc, nhưng Khoa học Xã hội (Social Sciences) lại chứng minh điều ngược lại. Vậy sự thật nằm ở đâu?
Không biết bạn có giống tôi không, nhưng tôi luôn tự vấn mình về câu hỏi này. Và một ngày tôi quyết định nghiên cứu thật kỹ về nó. Bài viết này của tôi được viết ra với hy vọng đem lại câu trả lời hoàn chỉnh nhất cho câu hỏi đau đáu của cuộc đời: Tiền có mua được hạnh phúc không?
1. Tiền có mua được hạnh phúc không?
Nếu bạn đến đây để tìm câu trả lời và không muốn mất thời gian đọc nhiều thì tôi sẽ trả lời cho bạn luôn. Có, tiền có thể mua được hạnh phúc. Nhưng...
Một chữ “Nhưng” rất to đấy.
Tiền có thể mua được hạnh phúc cho đến một thời điểm, và sau đó thì việc bạn có tiền nhiều hơn không còn tỉ lệ thuận với việc hạnh phúc.
Nếu bạn muốn biết vì sao tôi đưa ra câu kết luận này; thời điểm sự hạnh phúc bớt phụ thuộc vào tiền là thời điểm nào, và làm sao dù không có nhiều tiền nhưng vẫn có thể có hạnh phúc, thì xin hãy đọc tiếp.
Tiền có thể mua được hạnh phúc
Khi chúng ta nói tiền có thể mua được hạnh phúc ta không nói đến việc chúng ta đi ra cửa hàng và mua món đồ “hạnh phúc”. Chúng ta có được hạnh phúc thông qua cách chúng ta sử dụng tiền để đổi lại những thứ đem lại hạnh phúc cho bản thân.
Dù chúng ta là ai, người giàu hay người nghèo, mỗi người đều đối mặt với những vấn đề của cuộc sống: tìm ra giá trị bản thân, nhận ra mục đích sống, tìm thấy tình yêu đích thực, tìm thấy hạnh phúc thật sự. Đây là những vấn đề cuộc sống mà tiền không thể giúp bạn trả lời được.
Nhưng khi bạn không có tiền, ngoài những vấn đề về cuộc sống, bạn có phải đối mặt với những vấn đề khác như:
Làm sao tôi trả tiền nhà tháng này
Tôi không có tiền mua thức ăn
Tôi bị bệnh, nhưng tôi không có tiền đi bác sĩ
Tôi không có phương tiện để đi làm
Tôi không có tiền mua quần áo chỉn chu để đi phỏng vấn xin việc
Đây là những vấn đề tiền có thể giúp được bạn.
Khi bạn gặp những vấn đề liên quan đến tiền, nó sẽ nhấn chìm những vấn đề cuộc sống khác. Bạn không thể nghĩ đến việc tìm ra tình yêu cuộc đời khi bạn không có tiền để mua thức ăn. Bạn không thể có thời gian nghĩ đến giá trị bản thân khi bạn đang bị bệnh và cần tiền đi bác sĩ. Bạn sẽ chỉ quan tâm làm sao để sinh tồn; hạnh phúc đối với bạn lúc này là được sinh tồn nên tiền sẽ giúp đem lại hạnh phúc cho bạn.
Theo Maslow, những nhu cầu trong cuộc sống được chia thành năm tầng cơ bản, gọi là Tháp Nhu cầu Maslow. Các nhu cầu cơ bản nhất của con người phải được đáp ứng trước khi họ có động lực để đạt được nhu cầu cao hơn
Do đó, tiền có thể mua được hạnh phúc. Sự hạnh phúc lúc này đây tỉ lệ thuận với tiền bạn có.
Tiền giúp bạn có được hạnh phúc cho đến một thời điểm nhất định
Một nghiên cứu năm 2018 cho thấy rằng tiền sẽ đem lại hạnh phúc cho bạn nhưng sẽ đến một thời điểm (tôi tạm gọi là “điểm dừng” - turning point) thì dù bạn có nhiều tiền hơn cũng không cam đoan được bạn sẽ hạnh phúc hơn. Đây là nghiên cứu dựa trên khảo sát với 1.7 triệu người ở hơn 164 quốc gia khác nhau - một lượng dữ liệu rất lớn cho một nghiên cứu với mong muốn tìm ra câu trả lời cho câu hỏi “đến khi nào tiền sẽ ngừng mua được hạnh phúc?”
Trước khi trả lời câu hỏi này, chúng ta phải định nghĩa lại thế nào là hạnh phúc. Theo ngành Khoa học Xã hội, hạnh phúc được định nghĩa theo 2 khái niệm:
Khái niệm thứ nhất là cuộc sống theo đánh giá của bạn (life evaluation): hạnh phúc được định nghĩa bằng mức độ hài lòng của bạn với cuộc sống. Thang điểm 1 là thấp nhất, thang điểm 10 là cao nhất.
Khái niệm thứ hai là sự sung túc về cảm xúc (emotional wellbeing): hạnh phúc được định nghĩa bằng tầng suất và cường độ bạn trải nghiệm những cảm xúc như: buồn, vui, đau khổ, giận dữ, yêu thương, v.v…
Nghiên cứu cho thấy là điểm dừng theo định nghĩa thứ nhất (life evaluation) là US$95,000/người/năm (khoảng 2.2 tỷ VNĐ). Điều này có nghĩa là nếu bạn vượt qua điểm dừng này, thì bạn có nhiều tiền hơn không có nghĩa là bạn hạnh phúc hơn.
Còn nếu theo định nghĩa thứ hai (emotional wellbeing) thì con số này dao động khoảng từ US$60,000-US$75,000/người/năm (khoảng 1.4-1.7 tỷ VNĐ). Tất nhiên, đây chỉ là con số trung bình. Điểm dừng sẽ thay đổi tuỳ theo bạn đang sống ở đất nước nào, và có người phụ thuộc hay không(*). Nghiên cứu chỉ rằng người sống ở Đông Nam Á thì con số này vào khoảng US$70,000/người/năm (khoảng 1.6 tỷ VNĐ). Nếu bạn kiếm được dưới con số này thì bạn càng kiếm được nhiều tiền, bạn sẽ hạnh phúc hơn.
*Cách tính điềm dừng cho một hộ gia đình được tính theo công thức: Điểm dừng của gia đình một người x căn bậc hai của số người trong gia đình. Nếu gia đình có 4 người và điểm dừng của hộ gia đình một người là US$75,000/người/năm thì điểm dừng của hộ gia đình 4 người sẽ là: US$75,000 x căn bậc hai của 4 = US$75,000 x 2 = US$150,000/4 người/năm.
Càng có nhiều tiền bạn sẽ không hạnh phúc hơn
Chuyện gì sẽ xảy ra nếu chúng ta vượt qua điểm dừng đó? Câu trả lời là chúng ta sẽ cảm nhận hạnh phúc sẽ không khác đi là mấy dù chúng ta kiếm được nhiều tiền hơn. Có hai nguyên nhân dẫn đến tình trạng này.
Thứ nhất, chúng ta sẽ có xu hướng quen dần với việc có nhiều tiền. Con người chúng ta chịu ảnh hưởng bởi một hành vi tâm lý gọi là hedonic adaptation (hay còn gọi là hedonic treadmill). Tôi không biết phải dịch thế nào nên dành dịch sang tiếng hán: hưởng lạc thích ứng.
Đây là hành vi khi con người chúng ta rất dễ dàng thích ứng với những sự thay đổi (dù tốt hay xấu) của cuộc đời và sẽ có xu hướng quay lại trạng thái cảm xúc ban đầu. Người trúng số sẽ có xu hướng vui được trong một thời gian rồi sau đó lại quay lại trạng thái cảm xúc ban đầu trước khi họ trúng số. Bạn đang có iPhone 10 sẽ có muốn có iPhone 11. Khi có được rồi, bạn sẽ vui trong một thời gian ngắn, mọi thứ sẽ trở lại như bình thường và bạn lại muốn có iPhone 12.
Thứ hai, chúng ta có xu hướng so sánh với người khác. Nhà kinh tế học nổi tiếng John Stuart Mill đã có nói một câu nói chí lí như thế này:
Men do not desire to be rich, only to be richer than other men.
— John Stuart Mill
*Con người chúng ta không có ham muốn được giàu có, chỉ là muốn được giàu có hơn người khác.
Chúng ta bị chịu ảnh hưởng bởi một dạng tâm lý gọi là relative deprivation—ám chỉ việc chúng ta định nghĩa hạnh phúc bằng việc so sánh chúng ta với người khác, đặc biệt là bạn bè, đồng nghiệp, hoặc người thân trong gia đình.
Việc chúng ta có nhiều tiền không liên kết trực tiếp với việc bản thân chúng ta cảm nhận như thế nào, mà là chúng ta cảm thấy như thế nào khi so sánh nó với bạn bè, đồng nghiệp. Nếu lương của bạn là US$1,000/tháng bạn sẽ vui hơn khi biết đồng nghiệp, bạn bè của mình kiếm ít hơn con số này. Cũng là US$1,000/tháng, nhưng nếu bạn bè bạn kiếm được US$2,000/tháng thì bạn sẽ không hề vui chút nào.
2. Làm thế nào dù không có nhiều tiền nhưng vẫn hạnh phúc?
Nếu nhìn vào nghiên cứu ở trên, bạn sẽ thấy rằng bạn cần phải làm khoảng VNĐ 1.6 tỷ/năm thì hạnh phúc của bạn mới thôi không phụ thuộc vào tiền. Đây không hề là một con số nhỏ. Vậy có nghĩa là nếu bạn có không đủ con số tiền này bạn sẽ ít hạnh phúc hơn? Thật ra mọi thứ cũng không bi quan như bạn tưởng đâu.
Một nghiên cứu của Daniel Gilbert và cộng sự của mình, Gilbert đã chỉ ra rằng dù bạn không có nhiều tiền, cách bạn tiêu tiền như thế nào cũng có ảnh hưởng đến mức độ hạnh phúc của mỗi người.
Gilbert cho rằng bạn sẽ hạnh phúc hơn nếu:
1. Bạn tiêu tiền cho trải nghiệm hơn là vật chất. Một chuyến đi chơi xa cùng gia đình sẽ mang lại cảm xúc tích cực hơn là tiêu tiền mua một chiếc điện thoại mới.
2. Bạn tiêu tiền cho người khác hơn là bản thân. Bạn có thể dùng 30,000 VNĐ để mua một cốc cà phê cho bản thân, hoặc cũng có thể dùng số tiền đó để giúp đỡ một người nào đó. Cho đi sẽ cho bạn cảm giác hạnh phúc hơn.
3. Bạn tiêu tiền cho những thứ nhỏ nhặt hơn là một món đồ có giá trị lớn. Những buổi cà phê tâm sự, hàn thuyên với bạn tri kỷ sẽ đem lại cảm giác vui hơn cho bạn hơn là bạn bỏ tiền mua một cái ghế sofa thật to trong nhà (do tâm lý khoái lạc thích ứng).
Kết
Tiền và hạnh phúc là hai điều mà trong cuộc sống rất nhiều người trong chúng ta đều theo đuổi. Việc nhận ra mối liên hệ giữa hai thứ này sẽ giúp chúng ta hiểu hơn về quan điểm và cách nhìn nhận của bản thân về tiền trong cuộc tìm kiếm hạnh phúc, và ý nghĩa của cuộc sống. Đây là những điều tôi luôn tự nhắc nhở mình khi tôi quyết định là một điều gì đó, là tôi đang theo đuổi giá trị tài chính hay tôi đang muốn tìm kiếm hạnh phúc.
(Credit: Photo by Visual Stories || Micheile on Unsplash)