Tư duy theo nguyên tắc đầu tiên (The First Principles) được đánh giá là một trong những tư duy hiệu quả nhất để giúp chia nhỏ những vấn đề phức tạp tưởng chừng như không thể giải quyết thành những vấn đề nhỏ hơn, đơn giản hơn, rồi từ đó tìm ra giải pháp. Nó cũng được xem là cách tiếp cận vấn đề tốt nhất giúp chúng ta phát triển tư duy.
Có rất nhiều nhà tư tưởng, nhà khoa học nổi tiếng có thiên hướng tư duy theo nguyên tắc đầu tiên, như nhà chiến lược quân sự nổi tiếng John Boyd, hay nhà triết học Aristotle. Nhưng có lẽ không ai có thể áp dụng triết lý tư duy theo nguyên tắc đầu tiên hiệu quả hơn Elon Musk.
Vào năm 2002, Elon Musk bắt đầu tìm hiểu cách đưa người lên sao Hoả—ý tưởng sau này trở thành phương châm kinh doanh của SpaceX.
Khi mới bắt đầu, Musk lập tức phải đối mặt với những thử thách liên quan đến chi phí vận hành tên lửa. Sau khi đi thăm rất nhiều nhà máy sản xuất tên lửa, Musk phát hiện rằng chi phí mua 1 chiếc tên lửa là cực đắt—65 triệu đô la Mỹ. Chi phí vận hành cao kích thích Musk tìm hiểu liệu có phương án nào để giảm thiểu nó hay không.
“Tôi có xu hướng tiếp cận vấn đề theo mô hình vật lý học,” Musk nói trong một cuộc phỏng vấn. “Vật lý giúp bạn tư duy theo nguyên tắc đầu tiên thay vì tư duy dựa trên những gì đã có sẵn. Hãy nhìn vấn đề theo nguyên tắc đầu tiên. Tên lửa được làm bằng gì? Hợp kim nhôm, titan, đồng, và sợi carbon. Sau đó tôi hỏi vậy những hợp chất này bán với giá bao nhiên ở ngoài trị trường? Và kết quả là những hợp chất này chỉ khoảng chiếm 2% giá thành của tên lửa, không đắt như mọi người thường nghĩ.”
Thay vì phải tốn hàng chục triệu đô mua tên lửa, Musk quyết định thành lập công ty tự mua nguyên liệu đầu vào, rồi chế tạo tên lửa cho riêng mình. SpaceX ra đời từ đó.
Chỉ trong vài năm, SpaceX đã giảm chi phí phóng tên lửa xuống hơn 10 lần giá gốc, và vẫn có lợi nhuận. Musk đã dùng tư duy theo nguyên tắc đầu tiên để phá vỡ rào cản tư duy theo lối mòn, và ra những phương án giải quyết hiệu quả hơn.
Tương tự Musk cũng đã dùng cách tiếp cận này để giải quyết vấn đề pin cho dòng xe điện của Tesla. Ai cũng cho rằng pin cho xe điện là rất đắt và xe điện sẽ không chạy xa được. Giờ đây, pin của xe Tesla có thể giúp người chạy hơn 300 dặm (500km+) mới sạc 1 lần và theo Musk, pin không phải là nguyên liệu đắt nhất trên xe Tesla.
Phương pháp tư duy theo nguyên tắc đầu tiên là cách chúng ta đi sâu trả lời những câu hỏi cơ bản nhất của vấn đề. Vấn đề chỉ đúng khi tất cả phần cơ bản cấu tạo nên nó đều đúng.
Hãy cùng thảo luận làm sao chúng ta có thể áp dụng cách tư duy này vào trong cuộc sống.
Xây dựng tư duy theo nguyên tắc đầu tiên
Tư duy theo nguyên tắc đầu tiên nhìn vấn đề theo phương pháp khoa học. Bạn phải phân tích vấn đề bằng cách nhìn vào gốc rễ của giả thuyết được đặt ra và xem nó có đúng hay không?
Nếu nhìn lại câu chuyện mua tên lửa, bạn sẽ thấy:
Kết luận được đặt ra là: “sản xuất một chiếc tên lửa rất đắt tiền”; và
Giả thuyết để dẫn đến kết luận này là “nguyên liệu đầu vào rất đắt.”
Nếu bạn là người theo tư duy dựa trên những thứ đã có sẵn (thinking by analogy), bạn sẽ nghĩ “chắc là vậy thật, ai cũng bảo thế mà. Nếu rẻ thì ai cũng làm rồi.”
Nhưng nếu bạn tư duy theo nguyên tắc đầu tiên, bạn sẽ lật lại giả thuyết là tự hỏi liệu giả thuyết này có thật sự đúng hay không? Và nếu không, sự thật nằm ở đâu?
Chắc hẳn bạn có nhớ bài học vỡ lòng về hình học chúng ta học từ những năm lớp 6, lớp 7:
Nếu A = B
Và B = C
Suy ra A = C
Toán học luôn đúng như vậy. Trong toán học ta gọi nó là tiên đề. Tiên đề là mệnh đề không cần chứng mình, vì nó luôn luôn đúng.
Nhưng trong khoa học, ta không có khái niệm tiên đề—không có gì là luôn luôn đúng. Chúng ta đã từng nghĩ trái đất là phẳng cho đến khi Galileo chứng minh điều ngược lại. Chúng ta đã từng tin rằng định luật vạn vật hấp dẫn của Newton luôn đúng trong mọi hoàn cảnh cho đến khi người ta phát hiện ra nó không đúng trong môi trường khắc nghiệt. Sau này Einstein cho ra đời thuyết tương đối để giải quyết vấn đề này, nhưng vẫn chưa hoàn toàn đầy đủ.
Không có gì là hoàn toàn đúng trong khoa học bởi những gì chúng ta nghĩ là đúng sẽ có thể bị bác bỏ khi một học thuyết khác ra đời.
Trong cuộc sống, ngoại trừ chân lý “tôi tồn tại,” tất cả không có gì là chắc chắn.
Do đó trong khoa học, nó sẽ là:
Nếu (cho đến thời điểm này) A = B
Và (cho đến thời điểm này) B = C
Suy ra (cho đến thời điểm này) A = C
Vậy điều đó có nghĩa là gì?
Tư duy theo nguyên tắc đầu tiên không là chưa đủ, chúng ta phải liên tục cải thiện tư duy qua thử nghiệm. Vì không có gì chắc chắn đúng, Elon Musk đã phải biến tấu mẫu thử hơn một ngàn lần, thử nghiệm và thất bại rất nhiều với cả Tesla và Space X đến khi tìm thức công thức hài lòng nhất.
Thử thách khi tư duy theo nguyên tắc đầu tiên
Tư duy theo nguyên tắc đầu tiên nghe có vẻ dễ hiểu, nhưng rất khó để thực hiện.
Vào thời La Mã, những người lính La Mã đã sử dụng những túi da để dựng thức ăn khi cưỡi ngựa đi xa. Cùng thời gian đó, người La Mã cũng đã chế tạo ra xe ngựa, xe bò có bánh xe để chở vật nặng. Tuy nhiên qua mấy ngàn năm cho tới tận thời hiện đại, chẳng ai có ý tưởng để kết hợp túi da và bánh xe. Ý tưởng vali kéo chỉ xuất hiện vào những năm 70 khi Bernard Sadow phải kéo lê lết hành lý của mình đến sân bay và chợt thấy một người công nhân đẩy một chiếc xe chở hàng nặng có bánh xe kéo đi ngang qua.
Có rất nhiều ý tưởng sáng tạo, thay đổi cuộc đời chỉ được phát minh gần đây, cụ thể là giữa thể kỷ 20 đến nay. Vì sao? Vì con người chúng ta luôn có thiên hướng suy nghĩ theo lối mòn và đi theo những điều đã có sẵn. Để loại bỏ điều đó, chúng ta phải xây dựng phương hướng suy nghĩ từ trong ra ngoài, từ gốc rễ ra đến ngọn.
Kết
Tư duy theo nguyên tắc đầu tiên là cách tốt nhất để bạn tập suy nghĩ và tư duy đúng. Nó không chỉ áp dụng cho việc sáng tạo, mà nó là cơ sở quan trọng để xây dựng tư duy logic, và tư duy phản biện (critical thinking). Hãy luôn tập cho mình thái độ suy nghĩ thấu đáo, luôn đặt đâu hỏi để chắc chắn chúng ta hiểu rõ vấn đề. Đừng bao giờ mặc định những điều bạn nghe từ người khác là đúng. Biết đâu chính vì cách suy nghĩ theo nguyên tắc đầu tiên, bạn lại tìm ra được chân lý nào đó, hay một ý tưởng sáng tạo làm giàu phi thường thì sao?
(Credit: Photo by Alexander Shatov on Unsplash)